Hemija u flaši koka-kole: otrov i/ili lijek
Koka-kola (engl. Coca-Cola) pripada grupi bezalkoholnih gaziranih pića. Iako će uskoro obilježiti 130. rođendan, do danas spada u najprodavanije i po mnogima najomiljenije osvježavajuće gazirane napitke. Ipak, o njenom djelovanju i štetnim efektima na organizam odavno postoji veći broj dokaza i sve je više onih koji smatraju da je, uprkos tradiciji i navici, treba izbjegavati. Jedna od glavnih mana koka-kole je smanjivanje količine kalcijuma, koji je jedan on najvažnijih minerala, pri čemu nekoliko glavnih sastojaka kole utiče na količinu Ca. Pokazano je, sa druge strane, da ovaj napitak (koji na kineskom jeziku, bukvalno preveden, znači ,,učiniti usta srećnim”) u nekim slučajevima može imati i ljekovita dejstva. Ipak, uzimajući u obzir sve činjenice „za i protiv“ ovog, mnogima omiljenog pića, i razmatranjem hemijskog i fiziološkog dejstva na organizam, postaće jasno da želju i žeđ ipak treba utoliti nekim drugim napitkom!
Prepoznatljivi logo koka-kole (foto: www.wikipedia.org)
Danas skoro da nema zemlje u kojoj ne postoji predstavništvo multinacionalne kompanije Koka-kola. Sjedište ovog svjetski poznatog brenda se nalazi u Atlanti[1], SAD, gdje je prvi put i napravljena. Naime, Džon S. Pemberton (John S. Pemberton), po zanimanju apotekar, a po struci hemičar, 8. maja 1886. godine je počeo prodaju napitka koji se smatra pretečom koka-kole. Ta prva kola je bila napravljena od sirupa i gazirane vode, a sadržavala je i alkohol, ali nije imala ni približan ukus kao one koje su došle kasnije. Prevashodna namjena joj je bila liječenje glavobolje. Pemberton je kombinovao biljke iz Južne Amerike, Afrike i Kine. Otuda potiče i naziv brenda – od dvije najzastupljenije biljke u receptu, južnoameričke koke i afričke kole. Iako se ti ekstrakti odavno ne koriste, naziv pića je ostao.
[1] Ovo je glavni razlog zbog kojeg je Atlanta dobila prava organizacije ljetnjih Olimpijskih igara 1996. godine, na stogodišnjicu koka-kole.
Džon Pemberton i deklaracija uz prve prodate flaše koka-kole
Zanimljiva je činjenica da u začetku proizvodnje i nastanka ovo piće nije uopšte izazivalo veliku pažnju niti se prodavalo u značajnijim količinama, dok je u naše vrijeme jedan od najprodavanijih proizvoda. Osnovni sastojci koka-kole od najranijeg vremena su: voda, šećer i ugljen-dioksid. Današnja kola sadrži fosfornu kiselinu, kofein, prirodne arome, karamel, kofein, boje i razne aditive, koji se dodaju radi povećanja kvaliteta i ukusa ovog pića. Ukus koka-kole je svuda u svijetu isti, samo se razlikuje količina šećera i ugljen-dioksida u pakovanjima, zavisno od zemlje i navika potrošača. Sirup koka-kole stiže u metalnim buradima iz samo nekoliko fabrika matične Coca Cola Co. koje snabdijevaju čitav svijet sirupom. Punionice sa ovlašćenjem miješaju sirup sa vodom, šećerom i ugljen dioksidom i pune u flaše, pa su jedino to razlike u koka-koli u različitim zemljama.
Šećer koji se dodaje u koka-kolu je saharoza, disahard koji se dobija od šećerne trske ili repe. To je onaj obični, konzumni šećer koji svakodnevno koristimo za zaslađivanje. Sastoji se od glukoze (grožđanog šećera) i fruktoze (voćnog šećera). Saharoza se u kiseloj sredini razlaže na ova ta dva prostija šećera (hemičari za to koriste izraz ,,hidroliza saharoze“) i tu ulogu kod koka-kole ima fosforna kiselina. Međutim, eto prvih razloga zbog kojih ljekari izričito zabranjuju konzumaciju ovog pića: sadržaj šećera u jednom litru koka-kole je 108 grama. To je velika količina šećera, posebno što se on prevodi u oblike koji imaju visoku kaloričnu vrijednost i direktno utiču na nivo šećera u krvi. Šećer u krvi je upravo glukoza, proizvod hidrolize saharoze i kada se unese u tolikoj količini, luči se enormno velika količina insulina, hormona koji reguliše metabolizam glukoze. Zatim jetra ulaže napor da toliku količinu šećera pretvori u mast. Tu je i problem gojaznosti osoba koje konzumiraju velike količine ovog pića. Da bi se ublažili efekti koje ima saharoza, u industriji koka-kole se počinje koristiti visoko-fruktozni sirup, mada je i njegova kalorijska vrijednost prilično visoka.
Tu je i veoma štetno dejstvo fosforne kiseline (hemijska formula joj je H3PO4 i spada u umjereno jake neorganske kiseline; u koncentrovanom stanju djeluje korozivno na metale i nagriza biološke materijale). Fosforna kiselina ima i tu osobinu da vezuje (kompleksira) metalne jone (posebno Ca2+, Mg2+ i Zn2+, koji su organizmu prijeko potrebni) i na taj način ih isključuje iz daljeg metabolizma.
Kofein je sastojak kojeg u koka-koli ima u količini od oko 100 mg/L. Kofein spada u grupu alkaloida i djeluje stimulativno na centralni nervni sistem, povećava krvni pritisak, izaziva budnost i hiperaktivnost na račun blokade adenozinskih receptora u mozgu. Kofein je i diuretik, pa često mokrenje ima za posledicu izbacivanje štetnih, ali i korisnih sastojaka iz organizma (u ovom slučaju posebno kalcijuma, koji se ugrađuje u kosti u normalnim prilikama). Ima ga u kafi i čaju, a primijećeno je čestim konzumiranjem da izaziva zavisnost.
Ugljen-dioksid (hemijska formula: CO2) se dodaje u napitak procesom gaziranja: uduvavanja gasa pod pritiskom u pripremljen rastvor sirovina. To je gas koji sa vodom gradi nepostojanu ugljenu kiselinu, H2CO3, i na taj način povećava kiselost rastvora. U većim količinama karbonati (soli ugljene kiseline) mogu da izazovu značajne smetnje u funkcionisanju organizma, a povećana kiselost može uticati i na samu pH-vrijednost krvi, što je vrlo opasno stanje (medicinski se ovo stanje naziva acidoza i vrlo često se završava fatalnim ishodom, jer povećana kiselost krvi onemogućava prenos hranljivih materija i kiseonika kroz organizam, a tu je i problem narušavanja nativne konformacije životno važnih proteina i enzima u kiseloj sredini). Takođe, rastvor CO2 u vodi (poznat pod imenom ,,soda“ ili ,,soda-voda“) ima nagrizajuće dejstvo na sluzokožu unutrašnjih organa. Sprovedene su opsežne studije koje su pokazale da često unošenje koka-kole izaziva nizak nivo kalcijuma, magnezijuma, kao i vitamina C i A (za njih se pretpostavlja da se razgrađuju u prisustvu fosforne kiseline).
Evo i nekih dodatnih činjenica: prelivanjem zarđalog metalnog zavrtnja koka-kolom dobija se isti efekat kao kada se na zavrtanj sipa sona kiselina (HCl). A svi se vjerovatno sjećamo onog čuvenog ,,eksperimenta“ sa you-tube-a, u kom se u flašu sa koka-kolom stavi jedna mentos-bombonica. Rezultat je energična eksplozija! Zamislite šta bi se desilo sa osobom koja bi u isto vrijeme popila čašu ,,omiljenog pića,, i pojela mentos-bombonu!!! Očit ptimjer kako naizgled slučajna kombinacija može imati fatalne posledice (a koka-kolu najčešće kombijujemo uz još nešto, zar ne?).
Sa druge strane, postoji prijavljen slučaj da se koka-kola koristi kao lijek za ubod/ujed meduze. Takođe, ako se dogodi da se žvakaća guma zalijepi za kosu, trljanjem vlasi koka-kolom guma sama spadne. Osobe koje imaju čir na želucu ili dvanaestopalačnom crijevu, kao i povišenu kiselost želudačnog soka prijavljuju da im konzumacija koka-kole olakšava ili potpuno otklanja bolove i neprijatnosti. Naime, koka-kola ima pH=1 i izrazito je kisela, što objašnjava njen učinak na stomak. Zbog te ekstremne kiselosti, to je piće u kome se ne razvijaju bakterije iako ima puno šećera (koji je uopšte idealna hrana za mikroorganizme).
Istini za volju, za sve navedene tegobe ili situacije postoje medikamenti ili preparati, za koje je spisak mogućih štetnih dejstava daleko manji nego što je to slučaj sa koka-kolom. Na pojedincu je, svakako, da napravi izbor: koka-kola zaista jeste napitak i prijatnog i osvježavajućeg ukusa, posebno u ljetnjim mjesecima kada, čini se, ništa ne može osvježiti kao ona. Ipak, medicina, hemija, biohemija i srodne nauke su jedinstvene u jednom – s obzirom na sastav i poznato hemijsko i fiziološko dejstvo sastojaka, koka-kolu (kao i sva gazirana bezalkoholna pića uopšte) definitivno i za sva vremena treba izbaciti sa spiska namirnica koje konzumiramo! I definitivno, odgovor na pitanje u naslovu: otrov! Nikako lijek!
Izvori:
Center for Science in the Public Interest (1997). “Label Caffeine Content of Foods, Scientists Tell FDA.” Retrieved June 10, 2005. Archived 10 July 2007 at WebCite.
Jacobson, Michael F. (2005). “Liquid Candy: How Soft Drinks are Harming Americans’ Health“, pp. 5–6. Center for Science in the Public Interest. Retrieved October 13, 2010.
Priredio: Miljan Bigović
